Een christelijke of een rijks-hbs?

In 1910 waren er in Nederland 81 hbs’en over het hele land: 55 met een vijfjarige, 26 met een driejarige cursus. 47 hbs’en waren door gemeenten opgericht, 26 ontvingen een rijkssubsidie van in totaal f 240.500,-

Om het economisch klimaat in de regio te verbeteren, namen enkele ondernemers uit Oost-Groningen het initiatief om te komen tot de stichting van een hbs. Al vóór de Eerste Wereldoorlog werden initiatieven in deze richting ontplooid, maar de plannen liepen op niets uit of werden uitgesteld.

Vanaf 1915 was een comité van ondernemende Stadskanaalsters actief om te komen tot de stichting van een rijks-hbs. Initiatiefnemer was H.A. Somer, eigenaar van een houtzaag- en turfstrooiselfabriek, die een bedrijf had aan de Molenwijk. Zijn villa, met daarnaast een houtloods, stond even verderop aan de Drouwenermond. Naast de heer Somer waren de heer Eerelman, boekhandelaar en drukker, en de heer P. Zwartsenberg actief, die een kunstmesthandel had aan de Gasselternijveenschemond bij het station van Stadskanaal.

In een krantenartikel van het Nieuwsblad van het Noorden d.d. 17 maart 1919 staat de motivering van hun initiatief:

‘Deze streek, waar tal van industrieën en andere bedrijven op ’t gebied van de landbouw en handel de behoefte hebben geschapen voor meer ontwikkeld personeel, zendt thans bijna 60 leerlingen naar de H.B. scholen in den omtrek. Zeer zeker zou dat aantal meer dan verdubbeld worden, indien eene H.B.S. dichterbij was, dan die te Veendam, Assen of Winschoten. De behoefte te Stadskanaal aan een eigen H.B.S. is zeer groot en de stichting is urgent te noemen.’

Deze laatste opmerking sloeg op mogelijke concurrentie van christelijke zijde in Stadskanaal. In 1917 had de onderwijspacificatie geleid tot een nieuw grondwetsartikel over het onderwijs, waarin de financiële gelijkheid van openbaar en bijzonder onderwijs werd vastgelegd. De wet, die dat vervolgens regelde, kwam in 1920 in het Staatsblad. Dit veroorzaakte de urgentie bij de voorstanders van een rijks-hbs. Het comité had in april 1919 al een bedrag van 50.000 gulden bij elkaar. Ze wezen erop ‘dat al 83 leerlingen uit onze regio naar verschillende inrichtingen van Middelbaar Onderwijs gaan en dus de bouw van een Rijks H.B.S. gewettigd is.’

De voorstanders van een christelijke hbs zaten – zoals door het comité voor een rijks-hbs al gevreesd werd – inderdaad niet stil. Initiatiefnemer was ds. H.J. Heida, gereformeerd predikant te Stadskanaal, die in augustus 1918 contact opnam met zijn hervormde collega ds. J. van der Vlugt van Nieuw-Stadskanaal (Oosterkadekerk) met het voorstel een comité op te richten. Een jaar eerder was hier ook al over gesproken, maar toen waren er nog te veel moeilijkheden. Belangrijk argument om toen geen comité op te richten, was dat er in Veendam en Winschoten al een openbare hbs stond. Ds. Heida deed als volgt verslag van de gebeurtenissen:

‘Wij keken een beetje wrang, toen we in een plaatselijke courant lazen, dat er een comité gevormd was, dat een halve ton had bijeengebracht voor een rijks-hbs in Stadskanaal. ’t Werd tijd om te ploegen. Ik bezocht ds. Van der Vlugt, de hervormde predikant, een goedmoedig maar geestdriftig man. Zijn ogen verwijdden zich een beetje, toen ik hem vroeg medewerking te verlenen tot het stichten van een christelijke hbs. Met veel genoegen zou hij het doen, “maar zou dat gaan, waarde collega?” Waar in een omgeving behoorlijk geld zit, waar een vrij talrijke jeugd leeft en de mensen heus niet achterlijk zijn, daar moet het gaan. Bovendien is de wet erdoor gekomen, dat ongeveer 70 % der kosten door het rijk voor middelbaar -onderwijs wordt vergoed.’

D. Homme Heida (1875-1964) was een markante persoonlijkheid. Sinds 1912 was hij dominee in Stadskanaal. Naast zijn actie voor het oprichten van een christelijke hbs heeft hij zich sterk gemaakt voor de oprichting van de christelijke ulo en de gereformeerde kerk van Stadskanaal - Pekelderweg. Ook elders in het land was hij maatschappelijk zeer actief.

In dezelfde maand stelde ds. Heida zich in verbinding met Grietinus Zwartsenberg, een jongere broer van bovengenoemde Pieter Zwartsenberg van het openbare comité. Beiden waren zonen van een gegoede middenstandsfamilie uit Sauwerd.